موسیقی پرستشی از نگاه کتابمقدس و سیر تحول تاریخی آن

تحقیق و گردآوری: موسی رسائی

کتابمقدس تا چه حد مروج استفاده از ساز و آواز در پرستش جمعی بوده است؟ آیا موسیقی در طول چند قرن و به مرور زمان خود را بر پرستش مسیحیان تحمیل کرده است؟ چرا در قرون اول میلادی، نقش موسیقی در عبادت مسیحیان بسیار کم رنگ است و علل تحولی که امروزه شاهد آن هستیم و یا دلایل متغیر بودن رویکرد کلیسا به موسیقی در عبادت و پرستش چه بوده است؟

برای پاسخ دادن به این سوالها ابتدا باید نگاه کتابمقدس در این رابطه را کاوش کرد و سپس باید تاثیر تحولات تاریخی و خرده فرهنگها بر رویکرد قوم خدا در مورد موسیقی پرستشی را مورد بررسی قرار داد تا به پاسخی جامع و کامل دست یافت.

۱-نگاه کتابمقدس به موسیقی پرستشی

از آنجا که آیه ها و نشانه ها در کتابمقدس در رابطه با موسیقی پرستشی بسیار زیاد است و در حوصله و مقصود این مقاله نمیگنجید تنها به برخی از آنها اشاره خواهد شد.

در کتاب حزقیال فصل ۲۸ آیه ۱۳ خدا به عنوان سازنده و صانع دفها و یا نای هایی از جنس طلا پیش از خلقت معرفی شده است. یعنی خداوند پیش از خلقت و برای فرشتگان آلات موسیقی ساخته بود، آنهم برای منظوری الهی. درکتاب ایوب باب ۳۸ آیه ۶ و ۷ میگوید در هنگام آفرینش، ستارگان صبح با هم میخواندند و فرشتگان فریاد شادی سر میدادند! از این آیات میتوان چنین برداشت کرد که نه تنها خداوند مشکلی با موسیقی و آلات موسیقی ندارد بلکه نقش و اهمیت آن در آسمان و پیش از خلقت مشهود است.
در تجربیاتی که انبیای کتابمقدس در رابطه شخصی با خدا داشته اند میتوانیم ببینیم که آنها پرستشهای خود را از خداوند الهام میگرفتند. به طور مثال داوود نبی در مزمور۳:۴۰ میگوید: «خداوند، سرود تازه در دهانم گذارد». یعنی در حقیقت با الهام الهی نوشته شده و خود خداوند را بخشنده سرودهای تازه معرفی می کند.

خدای کتابمقدس گاه برای اینکه قوم پیغامی الهی را به خاطر بسپارند و در آینده فراموش نکنند به آنها فرمان می دهد که این نبوت را بصورت سرود در آورند و درست خواندن آن را بیاموزند تا آنها این آهنگ یا موسیقی نبوتی را به خاطر بسپارند. (تثنیه ۱۹:۳۱) نکته اینجاست که خداوند از قدرت و تاثیرگذاری موسیقی به عنوان وسیله و ابزاری برای تثبیت کلام خوداستفاده می کند.

مغنیان و یا سرایندگان و نوازندگان، جایگاه ویژه ای در بین قوم خدا داشتند و دائما در حال خدمت بودند و در جشنهای عظیم و عیدها مینواختند و میسراییدند. “مغنیان از روسای خاندان آبای لاویان بودند، در حجره ها سکونت داشتند و از انجام هرکار دیگر فارغ و روز و شب به کار خود مشغول بودند.” یعنی آنقدر موسیقی پرستشی حائز اهمیت بود که عده ای تمام وقت مشغول آموختن و تمرین بودند. ( اول تواریخ۳۳:۹) داوود پادشاه عده ای از نوازندگان و سرایندگان را تحت تعلیم و اطاعت خود داشت که آساف، هیمان و یدوتون از سرکردگان آنها بودند این سه نفر ۲۴ فرزند داشتند که در حقیقت رئیس یا سرپرست ۲۴ دسته از نوازندگان خانه خدا بودند. (اول تواریخ ۲۵) در آن زمان تعداد نوازندگانانی که خداوند را می پرستیدند ۴۰۰۰ نفر بود! (اول تواریخ ۵:۲۳)

آیات بسیاری در کتاب مقدس وجود دارد که نشان می دهد قوم خدا به هنگام انجام مراسم مذهبی از مغنیان و حتی گاه از ارکستر بزرگ برای پرستش استفاده می کردند. (به عنوان مثال رجوع کنید به اول سموئیل ۵:۱۰ ، اول تواریخ ۱۵:۱۵ـ۲۹ ، دوم تواریخ ۲۵:۲۹ـ۳۰)

نکته جالب توجه اینکه در بین مغنیان ، نوازندگان و سرایندگان زن (مغنیات) نیز وجود داشته است. (نحمیا ۷:۶۷، عزرا ۶۵:۲ و دوم سموئیل۳۱:۱۹ـ۳۵ ) گاه این زنان رقص کنان در حضور خداوند او را پرستش می کردند. به عنوان مثال هنگامی که قوم اسرائیل از مصر بیرون آمدند و از دست فرعون نجات یافتند، در آن روز سرودی تازه سرائیدند و مریم خواهر هارون به همراه همه زنان، دف به دست و رقص کنان خداوند را می پرستیدند. ( خروج باب۲ )

کتاب مزامیر ، که طولانیترین کتاب کتابمقدس است ، مجموعه ای از ۱۵۰ سرود پرستشی می باشد.

در عهد جدید مشاهده می کنیم که عیسای مسیح با شاگردان سرودهای پرستشی میخواند. (متی ۳۰:۲۶، مرقس ۱۴:۲۶) در آیاتی جماعت ایمانداران به سرود خوانی تشویق و امر شدهاند “با مزامیر، سرودها و نغمههایی که از روح است با یکدیگر گفتگو کنید و از صمیم دل برای خداوند بسرایید و ترنم نمایید”. (افسس ۱۹:۵، کولسیان ۱۶:۳، یعقوب ۱۳:۵) کتاب مکاشفه نیز به پرستش عظیم و پر شکوهی اشاره میکند که در آسمان همواره جریان دارد. (مکاشفه ۸:۵ ، ۲:۱۴ و ۲:۱۵)

با توجه به آیات کتابمقدس که بخشی از آنها را ذکر و مورد بررسی قرار دادیم، خدای کتابمقدس به پرستش همراه با موسیقی امر میکند. موسیقی پرستشی، پیش از آفرینش انسان و جهان، و بعد از پایان آن کماکان حضور دارد و هیچگاه در کتابمقدس، سخن از حذف یا مخالفت با آن نبوده و همواره موسیقی پرستشی از اجزاء بدیهی و جدا نشدنی در برگزاری مراسم و جلسات پرستشی قوم خدا بوده است.

۲-عوامل تاثیرگزار برنقش موسیقی پرستشی در عبادت های قوم یهود (در شش قرن پیش از میلاد)

موسیقی پرستشی در کلیسای اولیه و در قرن اول میلادی قابل قیاس با موسیقی پرستشی باشکوه گذشته نبود. جای هیچ شک و شبهه ای نیست که کلیساهای اولیه از سرودهای پرستشی در جلسات و عبادت ها استفاده می کردند. اما موسیقی پرستشی بر پایه آواز متمرکز بود و آنهم تنها با استفاده از صدای آقایان بدون ساز.

پرسش قابل توجه این است که چه اتفاقی رخ داد که سبب شد تا پرستش باشکوه و همراه با ارکستر بزرگ در عهد عتیق، تا به این حد در قرن اول تقلیل یابد. محققین حدس میزنند که پرستش قوم در عهد عتیق “چیزی دست کم از موسیقی چند صدایی امروزه نداشته” است. دلایل چنین تحولی در شش قرن پیش از میلاد نهفته است:

پس از تخریب معبد توسط نبوکد نصر و تبعید یهودیان به بابل، و در فقدان معبد و مکانی برای اجتماع قوم خدا و پرستش، کنایس ایجاد شد. کنیسه مکانی بود که قوم خدا در آن جمع میشدند، به کلام خدا گوش میدادند، آموزه های الهی را میآموختند و او را عبادت می کردند. پس از بازگشت از تبعید در سال ۵۳۹ قبل از میلاد و بازسازی معبد، این شکل زندگی و عبادت در کنیسه ها ادامه یافت و به عنوان بخش طبیعی از زندگی مذهبی یهودیان ماندگار شده و حتی رونق نیز گرفت. در کتابمقدس اشارات بسیاری به رفتن عیسی به کنیسه ها برای بشارت پادشاهی خدا دیده میشود. ( متی ۲۳:۴ ، ۹:۱۲ ، ۵۴:۱۳ و…)

روند برگزاری جلسات در کنیسه ها در آن زمان به قرار زیر بود: خواندن کتابمقدس، تشریح کلام و آموزش آن، خواندن مزامیر به صورت آهنگین و بعد قرائت دعا (دعاهای نوشته شده از قبل).

فرق بزرگ و چشمگیری در روند عبادت و برگزاری مراسم، پیش از تبعید و پس از آن وجود دارد: پیش از تبعید و تخریب معبد تمرکز بر قربانی، عبادت طولانی و پرستش به همراه موسیقی (آوازی و سازی) بود. اما پس از تبعید و در کنیسه ها، تمرکز بر پرستش عمومی نیست، بلکه بر آموزش و تامل بر شریعت الهی، مثل خواندن کلام خدا، تشریح آن، دعایی نماز گونه و خواندن آهنگین مزامیر. سه نوع سرایش یا مناجات در کنیسه ها مرسوم بوده است:

الف) سرایش مزامیر (که در حقیقت سرودهای پرستشی آنها بود)
ب) سرایش کتابمقدس
ج) سرایش دعاهای از پیش نوشته شده

در رابطه با سبک و گونه آوازیکه در عبادت استفاده میشد، شواهد دقیقی در دست نیست. اما گویا واجد فرم موسیقایی ساده وخاصی بوده و تمرکز بیشتری بر کلام داشته تا موزیک. محققین این سبک را که در که کلمات به صورت آهنگین خوانده میشود چانت (chant) نام گذارده اند.

چه اتفاقی رخ داد که ناگهان موسیقی (ساز و آواز) کمرنگ شد. دلایل چنین تحولی کاملا مشخص نیست اما محققین چند احتمال میدهند:

۱ـ قرار گرفتن قوم یهود در معرض فرهنگ بابلی در دوران تبعید و تاثیر پذیرفتن از آن، عامل توسعه نیافتن موسیقی در عبادت قوم یهود بوده است. اگر چه پس از بازگشت از تبعید و بنای مجدد معبد، موسیقی پرستشی رونقی دوباره گرفت و به شباهت گذشته درآمد اما این دوران خیلی دوام نیافت و مجددا به همان سکوت و رکود دوران تبعید بازگشت.

۲ـ از شواهد موجود به نظر میرسد که بازگشت از تبعید با نفوذ رابی های یهودی همراه بوده و از ۲۰۰ قبل از میلاد گویا کنیسه ها تحت نفوذ و سلطه فریسیان بوده و آنها تاکید بسیار زیادی بر تدریس شریعت الهی داشته اند. رابیهای یهودی یک زندگی با تقوا و درست مذهبی را در آموختن و کسب دانش بیشتر از کتابمقدس میدانستند. این نگرش ممکن است تاثیر بسیار زیادی بر کمرنگ شدن نقش موسیقی در عبادت داشته است.

۳ـ چون کار در روز سبت ممنوع بود ، و برای اینکه نوازندگان مجبور به تعمیر و یا حمل نقل آنها نشوند و این اعمال کار محسوب میشده ، موسیقی کم رنگ شده بوده

۴ـ برای یهودیان کار کردن در روز سبت ممنوع است. از طرفی، نوازندگان گاه مجبور به تعمیر و یا حمل و نقل سازها در این روز بودند که به نوعی کار محسوب میشد. چنین رویکردی ممکن است به کم رنگ شدن موسیقی انجامیده باشد.

۵ـ آثار رنج تبعید و تخریب معبد هنوز بر اذهان یهودیان مانده بود. شاید آیاتی همچون یوشع ۱:۹ “ای اسرائیل مثل قوم ها شادی و وجد منما زیرا از خدای خود زنا نمودی و در همه خرمنها اجرت را دوست داشتی” باعث میشد تصور کنند که همراهی موسیقی و ساز و آواز، عملی خلاف این آیه است و مایل بودند که سایه رنجشان به این زودی از یادها نرود.

۶ـ رابی ها بیشتر از نگرانی برای شریعت و پاک دینی، نگران بی بندو باری جنسی و اخلاقی بودند. آنها تصور میکردند شنیده شدن صدای زنان باعث بی شرمی و بی نزاکتی است. اینکه مردان آواز بخوانند و زنان پاسخ بگویند برایشان مثل این بود که کاه و آتش را نزدیک هم قرار دهیم. ولی این ترس بیش از آنکه باعث بی بند و باری جنسی شود باعث جدایی زنان از مردان و در نهایت تنها و مجرد ماندن آواز در کنیسه شد و آواز در انحصار مردان ماند.

۳- موسیقی پرستشی در قرن اول

از آنجا که مسیحیان اولیه نیز خود یهودی بودند خدمتشان را در همین کنیسه ها شروع کردند و تقریبا با همان الگوی کنیسه جلسات عبادی را برگزار می کردند. تا اینکه یهودیان، فشار را بر مسیحیان یهودی افزودند . آنها را ازکنیسه ها رانده و مجبور به برگزاری مراسم در خانه ها، یا هر جای دیگری به غیر از کنیسه ها نمودند. پس از مسیحی شدن غیر یهودیان، آنهابرگزاری مراسم به شیوه و فرم کنیسه (عدم همراهی ساز وآواز زنان) را الزامی ندیدند. پافشاری یهودیان مسیحی بر بعضی شریعتها و آنچه مرسوم شده بود (مثل ختنه ،حلال و حرام و…) دیگر از حساسیت برخوردار نبود. بنابراین پرستش در کلیسای جدید به مرور زمان مستقل شده، فرم تازه ای به خود گرفت و حتی از موسیقی یونانی نیز تاثیر پذیرفت. این روند تا به امروز ادامه پیدا کرده و نقش موسیقی در پرستش کلیسایی جان تازه ای گرفته است، تا آنجا که شکوه و جلال موسیقی پرستشی را از دوره رنسانس در غرب (۱۴۰۰ میلادی به بعد) همچون زمان داوود نبی شاهد هستیم.

نتیجه گیری:

۱ـ در حقیقت حدود یک هزاره (۶۰۰ ق.م تا ۴۰۰ میلادی)، موسیقی پرستشی دستخوش تغییر و تحولات بسیار جدی بوده و خطر بزرگی را پشت سر گذاشته است. نقش موسیقی پرستشی در تمام آن ایام هرچند کمرنگ شده اما هرگز محو نگشته بلکه سایه موسیقی پرستشی در عبادت ها همواره دیده میشود. این حقیقت نشانگر آن است که کلیسا هیچ گاه بر سر اصل و ذات موسیقی، ابهامی نداشته بلکه بر نحوه بکار گیری آن در پرستش.

۲ـ برای فهم نگاه خدای کتابمقدس به هر مقوله ای، خود کتابمقدس تنها معیار محک است، نه اعمال و یا ایدئو لوژی های قوم خدا در طول تاریخ. همانطور که شرح آن رفت، نقش موسیقی در پرستش دستخوش نگرش اشتباه رابی های یهودی شده بود.

۳ـ غیر تخصصی، سطحی و حاشیه ای دانستن پرستش و خدمت پرستش، نگرشی است که در دوران حاضر دامنگیر کلیسای ایران شده است. این نگرش با نگاه خدای کتابمقدس به این مقوله مغایر است. موسیقی از نگاه خدای کتابمقدس یک مقوله خوب نیست بلکه بسیار مهم و حائز اهمیت. خدای کتابمقدس نه تنها با موسیقی هیچ مشکلی ندارد بلکه کلام خدا میگوید او خالق آلات موسیقی و سرودهای پرستشی، حتی پیش از خلقت است. در عهد عتیق بهترین نوازنده ها را انتخاب می کردند، آموزش میدادند و بعد خداوند مسح میکرد تا بهترین پرستش را به او تقدیم کنند. در برگزاری مراسم جدی و بزرگ مثل اعیاد مذهبی و گذراندن قربانی، موسیقی مهمترین قسمت این مراسم بوده است؛ چنانکه ارکستر بزرگ و باشکوهی مراسم راهمراهی میکرد. در جنگها موسیقی پرستشی حضور داشته و ارکستر پیشاپیش لشکر حرکت میکرد. برای خدمت پرستش عده ای انتخاب شده بودند که تمام وقت، کاری جز آموختن و آموزش دادن موسیقی، تمرین و آماده شدن برای پرستش نداشتند.

با توجه به اهمیت پرستش از نگاه خدا و نقش مهم موسیقی در پرستش در کتابمقدس باید مراقب تصورات اشتباهی بود که گاهی شنیده میشود. به عنوان نمونه این جمله: ” مهم نیست چگونه ساز مینوازی و یا با چه صدایی و چگونه میپرستی، بلکه مهم دل و یا نیت توست که مقبول خدا میگردد.” شاید این جمله در خلوت و رابطه شخصی ما با خدا درست باشد اما این جمله به بسیاری این اجازه را می دهد که کم ارزشترین قطعات موسیقی را در جلسات کلیسایی به عنوان پرستش به خدا تقدیم کنند وگاه با گستاخی و جسارت غیرقابل باوری آنها را ضبط و به خورد کلیسا دهند، غافل از اینکه با این کار خداوند را تحقیر میکنیم و کوچک جلوه میدهیم. اگر خداوند دارای ارزش است باید آثار ارزشمندی را به او تقدیم کرد. آشتی با خدا و صمیمیت با او در مفهوم فیض نباید این اجازه را به ما بدهد که کم ارزش ترین ها را به او تقدیم کنیم مگر اینکه تعریفی غیر از این برای صمیمیت داشته باشیم.

۴ـ قسمت اعظم و مهمی از جلسات کلیسایی ما را پرستش تشکیل می دهد. بنابراین به همان نسبت باید به تربیت رهبران پرستش و افراد دارای تخصص و تبحر در این زمینه اهمیت داد .

منابع:
Catholic Encyclopedia, “Congregational Singing”, (www.newadvent.org/cathen.)
Collins, Ken, “Worship, Prayer, and Liturgy”, (www.kencollins.com/glossary/liturgy.htm)
Edersheim, Alfred, Sketches of Jewish Social Life, (Chapters 16-17). (www.piney.com/chap17.html)
Elwell, Walter A. (ed), Baker’s Evangelical Dictionary of Biblical Theology ,Articles on “Synagogue” by Joseph L. Trafton and “Worship” by Andrew E. Hill, Grand Rapids: Baker Books, 1996.
Gantt, Samuel et al. Jewish Liturgics; Early Christian Liturgics, (www.liturgica.com)
Justin Martyr, The First Apology of Justin, (http://bible.crosswalk.com/History/AD/EarlyChurchFathers)
Orr, James, (ed), The International Standard Bible Encyclopedia, Articles on “Synagogue” and “Worship”). Grand Rapids: Eerdmans, 1939.
Sadie, Stanley, (ed) The Grove Concise Dictionary of Music, London: Macmillan Press Ltd. (Musical Forms: Plainchant. (http://w3.rz-berlin.mpg.de/cmp/g_plainchant.html).
Schaff, Philip, History of the Christian Church (Volume 1; Chapter 9: “Worship in the Apostolic Age”, Grand Rapids: Eerdmans, 1910.
Sherrane, Robert, Music History 102: a Guide to Western Composers and their Music, New York: The Juillard School, 1997.